Laat ik beginnen met een persoonlijke noot. Ruim vijftien jaar geleden zat ik in de warme avondwind op een kade in Venetië. Onverwacht omdat we onze bergtocht naar de voet van de K2 in Pakistan hadden moeten uitstellen. Ik zat daar alleen en een beetje op zoek naar mezelf. Tijd voor reflectie over de koers van mijn leven.
Daar in Venetië ontstond ook de ruimte voor mindfulness in mijn leven. Eerst als techniek, met waarneembare effecten als minder stress, meer kalmte en overzicht en een grotere tegenwoordigheid van geest. Allengs groeide echter ook mijn interesse in de vraag of en hoe mindfulness richting kon geven aan ons handelen. Helpt het om een goed leven te leiden? Wat verstaan we daar dan onder?
Door de nadruk op meditatietechniek leek een antwoord op die vraag nog niet zo direct voor de hand te liggen. En toch, eenmaal meer gewaar van de ‘automatische piloot’ daagt er iets. Meer ruimte in je geest en een groter denkraam. De mogelijkheden om anders te handelen dienen zich aan. Ruimte is echter nog niet hetzelfde als richting. Hoe vinden we de goede route?
Bij zinnen komen
Een eerste inspiratiebron daarvoor vond ik bij Jon Kabat-Zinn. Stress vraagt iedere dag zijn tol stelt hij, de samenleving is er door overvoerd. Soms merk je hoe die omgevingsstress je in beslag heeft genomen.
Als je net als ik de internationale politiek aandachtig volgt, zul je misschien gemerkt hebben dat het nieuws uit Amerika ineens een stuk minder op de voorgrond was na de inauguratie van Biden en het afsluiten van Trump’s twitteraccount. En hoe je daar in meegesleurd was. En wellicht herinner je je nog – van voor de pandemie en Trump – dat er meer dan voldoende stress in onze samenleving was. Druk, druk, druk en van event naar event.
Kabat-Zinn laat ons in zijn boek Coming To Our Senses. Healing Ourselves and the World Through Mindfulness zien hoe we onze diepgewortelde natuurlijke bronnen van leren, groeien, helen en transformatie kunnen aanspreken. Dat begint met bewustzijn, ons vermogen aandacht te besteden, toe te passen op gebieden waar we dat gewoonlijk niet doen. Loskomen van het opgaan in ons dagelijks leven, meegevoerd door de stromen van stress. De blik openen naar onderbelichte gebieden. De landschappen van onze zintuigen verkennen met gewaarzijn. Het contact met anderen, daar de tijd voor nemen. Het contact met onszelf niet langer uit de weg gaan.
En ons dan richten op het helen, van onszelf en onze relaties van de overvoering met stress; van de samenleving en de politiek van het blinde rennen achter het nieuwste brandje aan. En van het voorbij zien aan wat er echt toe doet en onder de oppervlakte toch voelbaar is. Zorgen, ziekte, ongelukkige relaties, een verslechterend klimaat. Nieuwe vrijheden vinden en de moed om die te leven. Indachtig één van Kabat-Zinn’s favoriete schrijvers, Henri David Thoreau:
”I went to the woods because I wished to live deliberately, to front only the essential facts of life and see if I could not learn what it had to teach and not, when I came to die, discover that I had not lived.”
Laten we leven, zegt Kabat-Zinn, van moment tot moment en van dag tot dag. Alsof het er echt toe doet, als een daad van liefde.
Ethiek en karakter
Een tweede inspiratiebron is voor mij de Griekse filosofie. Als gymnasiast is die altijd tot mijn culturele bagage blijven horen. Maar tot mijn verrassing heb ik de laatste jaren ontdekt dat er veel parallellen zijn tussen onze Europese filosofen als Epicurus, Seneca en Marcus Aurelius en het vroege Boeddhisme. Dat zie je als je de teksten en verhalen van de vroeg-boeddhistische Pali Canon (de oudst bewaarde teksten met lezingen en verhalen van de Boeddha) vergelijkt met de redevoeringen en leringen van de Sceptici, Epicureërs en Stoïcijnen. Was de Boeddha dan een Griekse filosoof? Nou nee, maar je kunt wel zeggen dat hij op een vergelijkbare manier naar het leven keek.
Met name het stoïcisme is een praktische filosofie die vragen stelt over hoe we ons moeten gedragen in moeilijke omstandigheden, wat belangrijk is in het leven en hoe we geluk kunnen vinden. Het raakt aan mindfulness daar waar het ons vraagt helder te krijgen welke zaken we wel en welke we niet kunnen beïnvloeden, omdat ons ongeluk vooral lijkt af te hangen van zaken die buiten onze macht liggen.
Nu lijkt de bekende notie van ‘stoïcijns reageren’ in tegenspraak met het beïnvloeden van het leven dat je leidt. Maar in het stoïcisme is niets minder waar. Het is een filosofie van engagement met de mensheid én de natuur, zoals Massimo Pigliucci in How To Be A Stoic. Ancient Wisdom for Modern Living betoogt. En het heeft tal van raakvlakken met andere levensfilosofieën en religies onder het devies dat:
“A decent life is about the cultivation of one’s character and concern for other people (and even for Nature itself) and is best enjoyed by way of a proper – but not fanatical – detachment from mere worldly goods.”
Tal van contemplatieve oefeningen, zowel in afzondering als in de dagelijkse omgang met andere mensen, ondersteunen dit. Een paar voorbeelden uit het stoïcijnse handboek: onderzoek je indrukken, pauzeer en haal even diep adem, creëer gemeenschappelijkheid door relativering dat je zaken niet onder controle hebt, spreek weinig en goed, reageer met humor op beledigingen, spreek zonder te oordelen, reflecteer op je dag. Soortgelijke praktijken als in de beoefening van mindfulness die de deur openen naar een geëngageerd leven.
Kunstenaarsmindset
Leven als een daad van liefde, van engagement met anderen en de natuur. Gemakkelijker gezegd dan gedaan. Hoe dan? Talloze kunstenaars zijn ons al voorgegaan, en doen dat nog iedere dag. En daar kunnen we ons door laten inspireren. Ontdekken, spelen, innoveren. Uitproberen en de effecten ervan bekijken. Kritisch onder ogen zien. Loslaten en opnieuw proberen.
Maar dat kan, zeker in een wereld die zo vloeibaar en onzeker is als de onze, een onbestemd gevoel geven, beangstigend zijn zelfs. Hoe vinden we dan de navigatie om een koers uit te zetten, vraagt componist en wereldverbeteraar Merlijn Twaalfhoven zich af in zijn boek Het is aan ons. Waarom we de kunstenaar in onszelf nodig hebben om de wereld te verbeteren. Hij formuleert het zo:
”Dat doe je door te luisteren, je gevoelens te begrijpen en je een voorstelling te maken van waar je naartoe wilt. Met andere woorden: als je de kunstenaar in jezelf wakker weet te maken, kun je grip krijgen op onzekerheid. Dat is niet iets waar we doorgaans goed in zijn. We zullen een omgeving van verstilling en kalmte nodig hebben waar vertrouwen kan ontstaan, een gevoelsfundament waarop ons denken kan rusten.”
Door te ervaren dat je niet alleen bent en de tijd te nemen om onbestemde of woordeloze gevoelens te delen. Door je te laten raken door de rijkdom en de schoonheid van de wereld. Door te spelen en te fantaseren, te verzinnen en te overdrijven, de grenzen van het beperkte gezicht voorbij. Vorm te vinden.
Zitten én spelen
Bij zinnen komen, karakter ontwikkelen, spelen. Er is niet één route die we als mindful leven kunnen bestempelen. Er zijn er vele. De samenhang en inspiratie vinden we door de afwisseling van zitten en spelen. Reflectie en actie. Luisteren, geraakt worden, gedeelde menselijkheid ervaren.
Op de kade in Venetië ontvouwde zich een perspectief, met richtingaanwijzers in de vorm van waarden die ik in mijn hart draag en activiteiten die vanuit mijn geest gestalte krijgen. Niet in je eentje maar samen, niet voor jezelf maar voor elkaar. Zo wordt mindful leven levenskunst.
Auteur: Wibo Koole, directeur van het Centrum voor Mindfulness